3. Generelle kommentarar til lovutkastet
3.1 Ansvar, mål og oppgåver
I lovutkastet § 1 vert det slått fast at det er staten som har ansvar for å syta for polititenesta i samfunnet. Det er slik departementet ser det ikkje naudsynt å slå fast prinsippet om statleg finansiering i lova. Regjeringa har elles, i tråd med vedtak i Stortinget, gjeve nye retningsliner for i kva grad politiet skal kunna ta imot gåver og økonomiske tilskot.
Sjølv om norsk politi er statleg, er den desentraliserte strukturen eit særtrekk. I dei store byane har likevel kontakten mellom politiet og lokalsamfunnet ikkje vore oppfatta som tilfredsstillande dei seinare åra. Departementet vil setja mykje inn på å gjera kontakten betre, men kommunale styresmakter bør ikkje ha del i styringa av politiet. I lovutkastet § 2 vert det gjeve uttrykk for staten sin einerett til å styra og utøva politimakt.
Ein regel som gjev uttrykk for det overordna målet for politiet si veksemd, bør etter departementet si oppfatning takast inn i den nye politilova. Politirolleutvalet har nemnt tre sentrale behov politiet skal tilfredsstilla: rettstryggleik for den einskilde, vern om samfunnsinteresser og service og hjelp til folket. Framlegg til målregel i politilova tek utgangspunkt i desse behova.
Departementet legg opp til at det i § 2 vert gjeve ei opplisting av politiet sine oppgåver. Ein tek ikkje sikte på å utvida eller innskrenka politiet sine oppgåver. I paragrafen vert følgjande oppgåver nemnt:
| - | Verna person, eigedom og fellesgode og tryggja offentleg ro og orden. |
| - | Førebyggja kriminalitet. |
| - | Følgja opp straffbare handlingar. |
| - | Yta publikum hjelp og service i faresituasjonar. |
| - | Vera bistandsorgan for andre offentlege organ. I dag er dette heimla i ulike særlover eller i sedvane. I høyringsutkastet var det føreslått ein eigen regel om bistandsplikta, men på bakgrunn av høyringsuttalene føreslår departementet berre at hovudprinsippet vert slått fast i § 2. |
| - | Plikt til samarbeid med styresmakter og organisasjonar som har oppgåver som grensar mot politiet sitt arbeidsområde. |
I høyringsutkastet var det teke med ein regel om at andre styresmakter skulle stø politiet i deira verksemd. Fleire høyringsinstansar meinte at ei slik lovfesting hadde lite for seg og departementet føreslår difor ikkje ein slik regel. Ei rekkje av politiet sine arbeidsoppgåver finnest i andre lover. I lovutkastet § 2 vert det difor og vist til dette. Hovudsiktemålet med lovutkastet er å lovfesta den delen av politiet si verksemd som er basert på sedvane.
Merknader frå komiteen
Komiteen vil til liks med departementet streka under at det er staten som har ansvaret for polititenesta i landet. Det høver etter komiteen sitt syn difor godt å slå dette fast først i lova. Komiteen vil framheva at det er viktig å lovfesta politiet sine oppgåver. Komiteen syner her både til Politirolleutvalet og Innst.S.nr.192 (1991-1992) til St.meld. nr. 23 (1991-1992) om bekjempelse av kriminalitet. Komiteen vil på denne bakgrunnen gi si støtte til den opplistinga av oppgåver som er lagt til politiet. Dette er med på å understreka politiet sin funksjon som hjelpe- og serviceorgan andsynes innbyggjarane. Politiet si viktigaste oppgåve vil framleis vera å arbeida for tryggleik, rettstryggleik og rettferd for den einskilde. Også verning av samfunnet sine fellesinteresser må i denne samanhangen understrekast. Komiteen er vidare tilfreds med at ei rekkje tilhøve som i dag har vore basert på sedvane, no vert lovfesta.
Sjølv om komiteen ved ulike høve har understreka behovet for nær kontakt mellom politiet og lokalmiljø, er det ikkje ønskeleg med kommunal styring av politiet. Denne kontakten må difor etter komiteen sitt syn ivaretakast på anna vis.
Komiteen sitt fleirtal, alle unnateke medlemene frå Høgre og Framstegspartiet, stør synet om at det ikkje er behov for å lovfesta at andre styresmakter skal stø opp om politiet sitt arbeid.
Komiteens medlemmer fra Høyre og Fremskrittspartiet går inn for å lovfeste at andre myndigheter skal støtte politiet i deres arbeid, på samme måte som det er lovfestet at politiet har plikt til å samarbeide med andre myndigheter som er tillagt oppgaver som berører politiets arbeidsområde. Disse medlemmer mener at en slik lovbestemmelse vil ha en klar signalvirkning om at politiet utfører sine oppgaver på hele samfunnets vegne. Disse medlemmer viser til at departementet opprinnelig hadde foreslått en slik bestemmelse i høringsrunder. Disse medlemmer mener en slik samarbeidsregel vil kunne virke klargjørende, noe som kan ha verdi i en konfliktsituasjon. Disse medlemmer viser til at politiet i mange sammenhenger er avhengig av samarbeid med og støtte fra andre etater, og at politiet ofte vil ha en ledende og koordinerende funksjon i et slikt samarbeide. En klar lovregel om plikt til å støtte politiet vil etter disse medlemmers oppfatning kunne hindre kompetansestrid i enkelttilfeller og vil generelt tjene som en oppfordring til øvrige etater om å vektlegge samarbeidet med politiet.
Disse medlemmer fremmer etter dette følgende forslag til ny § 28:
« § 28 Andre myndigheters støtte til politiet
Annen offentlig myndighet skal støtte politiet i dets virksomhet når forholdene tilsier det, og bestemmelser gitt eller i medhold av lov ikke er til hinder for et slikt samvirke. »
3.2 Politiet sine fullmakter
Departementet tek sikte på å lovfesta politiet sin heimel for inngrep overfor borgerane på det ordensmessige området. Politiet byggjer i dag i stor grad sin rett til å gjera slike inngrep på ei sedvanerettsleg generalfullmakt. Både i Finland og Sverige har ein lovfesta politiet si fullmakt til inngrep for å sikra ro og orden.
Når det gjeld arbeidet for å sikra ro og orden, finnest det ein del lovheimlar spredt i fleire lover og føresegner, m.a. i straffeprosesslova § 191, lausgjengerlova § 20 og i kommunale vedtekter.
Politiinstruksen har fleire føresegner som har som føresetnad at det eksisterar ei generalfullmakt. Generalfullmakta gjev kompetanse til å setja iverk førebyggjande og gjenopprettande tiltak av ordensmessig karakter.
Når politiet aksjonerar med grunnlag i denne fullmakta, har det vore lagt til grunn nokre grunnprinsipp for val av verkemiddel som nå vert tekne inn i § 6. Det skal vera eit klårt behov for tiltaket; det gjeld eit alminneleg krav om jamvekt mellom mål og middel for tenestehandlingane; like tilfelle skal handsamast likt og kravet om objektivitet gjeld her som elles i offentleg teneste. Departementet føreslår vidare at ein lovfestar politiet si plikt til å ta omsyn til personvernet når det gjeld å verna personar mot offentleg eksponering.
Bortsett frå nokre reglar i straffelova er det ikkje generelt regulert ved lov kva tid og i kva grad politiet har rett til å bruka makt ved gjennomføring av sine tenestehandlingar. Dette er likevel alminneleg akseptert. I lovutkastet § 6 vert det føreslått ein generelt utforma regel om maktbruk. Politiet skal kunna nytta makt under tenesten, men berre når det er naudsynt og forsvarleg. Det skal ikkje takast i bruk sterkare middel, med mindre svakere middel vert rekna for utilstrekkelege, eller slike fåfengd har vore prøvde. Bruk av våpen i polititenesta er regulert i våpen-instruksen. Reglane i våpeninstruksen er såvidt detaljerte at det etter departementet si oppfatning ikkje er naturleg å ta dei inn i politilova.
Ingen av høyringsinstansane har hatt invendingar mot ei lovfesting av generalfullmakta. I § 7 andre ledd er dei mest aktuelle tiltaka politiet skal kunna iverksetja i ulike situasjonar teke med. Opplistinga må ikkje tolkast slik at politiet ikkje skal kunna setja i verk tiltak som ikkje er teke med i paragrafen dersom dette er naudsynt.
Lovutkastet inneheld inga sakshandsamingsreglar, men dei generelle reglane i forvaltningslova vil i utgangspunktet og gjelda politiet sitt arbeid. Det er gjort unntak frå forvaltningslova når det gjeld plikt til grunngjeving og klagerett ved påbod om å sikra ro og orden. I tilfelle der både politilova og straffeprosesslova har heimel for eit tiltak, skal dei straffeprosessuelle reglane gjevast prioritet dersom det ligg an til at saka vil bli fulgt opp med etterforsking. Om eit inngrep er straffeprosessuelt eller har heimel i poilitilova, er vesentleg mellom anna på grunn av ulike sakshandsamingsreglar.
Straffeprosesslova § 191 gjev heimel for å innbringa nokon for å tryggja ro og orden på offentleg stad. Denne regelen føreslår departementet vert teken over i politilova § 8. I høyringsutkastet var regelen om at ingen må haldast attende etter § 191 utover 4 timar, føreslått endra til 6 timar. Ingen høyringsinstansar hadde invendingar til dette, men departementet meiner likevel at det ikkje er behov for ei slik utviding. Fristen vil difor framleis vera 4 timar. Ein annan heimel for inngrep som vert føreslått overført til den nye politilova er lausgjengerlova § 20. Denne regelen vert hyppig nytta for å førebyggja ordenskrenkingar og kriminalitet og for å hjelpa rusa personar. Ein person som blir innbrakt på grunn av rus vil i mange høve ha behov for medisinsk tilsyn. I slike tilfelle har politiet plikt til å varsla lege.
Straffeprosesslova § 178 andre ledd gjev høve til personleg ransaking med sikte på å ta frå den pågrepne ting som kan brukast til vold eller til å unnvika. Regelen gjev kun heimel for ransaking der det skjer i samband med at ein person vert arrestert. I utkastet § 10 er politiet gjeve rett til å ta frå personar i arrest ting som kan skada vedkomande eller andre. Og pengar eller andre ting kan takast i forvaring for å sikra at dei ikkje blir øydelagt eller kjem bort. Det vert vidare føreslått ein heimel for visitasjon med sikte på å klarleggja identitet.
Departementet føreslår dessutan at det vert teke inn heimlar for einskilde inngrep som er naudsynte i samband med politiet si hjelperolle overfor sjuke personar i § 12. Politiet skal m.a. på visse vilkår kunna ta sjuke menneskje i mellombels forvaring i inntil 24 timar.
Reglane i § 13 om tiltak overfor barn er delvis ei lovfesting av føresegner i politivedtektene og delvis ei rettsleg nyskaping. Etter politivedtektene kan politiet i dag bringa eller vise heim barn som på eiga hand streifar om på offentleg stad om kvelden. I lovutkastet vert det gjeve ein tilsvarande regel. Departementet meiner føresegna bør gjelda barn under ein alder på 15 år. Politiet skal framleis kunna aksjonera etter oppmoding frå foreldra også når barnet er over 15 år. I desse tilfella må ein i særleg grad vurdera om slik oppmoding skal etterkommast.
Merknader frå komiteen
Komiteen har merka seg at Regjeringa føreslår å lovfesta politiet si plikt til å ta omsyn til personvernet. Komiteen vil i denne samanhengen spesielt peika på politiet sin kontakt med presse og media. Utlevering av bilete, namn og personlege data o.l. vil kunna ha store negative konsekvensar for uskuldige. Offentleggjering må berre skje dersom allmenne omsyn skulle tala for det i det einskilde tilfelle.
Komiteen er tilfreds med at det i lovframlegget er utforma eigne reglar om maktbruk. Komiteen vil spesielt leggja vekt på at bruk av makt berre må skje når det er naudsynt. Bruk av makt må stå i klar og rimeleg tilknyting til det lovbrotet som er gjort, og kun takast i bruk når allmenne omsyn talar for det.
Komiteen har merka seg at lovframlegget ikkje inneheld spesielle reglar for sakshandsaming. Komiteen finn som Regjeringa at dette ikkje er naudsynt, då forvaltingslova sine reglar i stor grad også gjeld for politiet sitt arbeid. Komiteen har i denne samanhangen merka seg det unntaket som gjeld for grunngjeving og klagerett ved tiltak som raskt må setjast inn for å sikra ro og orden. Komiteen sluttar seg til dette.
Komiteen har vidare merka seg framlegget om å taka § 20 i lausgjengerlova inn i politilova. Komiteen finn grunn til å understreka at mange rusa treng legehjelp eller anna medisinsk hjelp. Komiteen har også merka seg framlegget om å heimla politiet sin rett til visitasjon for å klarleggja identitet. Komiteen vil i denne samanhengen peika på at denne retten framleis må brukast med varsemd og ikkje verka diskriminerande. Politiet må i kvart einskild høve ha sakleg grunn for å ta i bruk denne heimelen.
Komiteens medlem fra Fremskrittspartiet mener at politiets plikt til i enkelte situasjoner også å bruke skytevåpen i tjenesten må komme tydeligere frem i lovens § 6. I proposisjonen blir det slått fast at den sterkeste form for maktbruk er bruk av skytevåpen, og at det er viktig at bruk av våpen i polititjeneste er nøye regulert. Dette medlem finner det merkelig at denne « sterkeste form for maktbruk » ikke er nevnt i loven. Dette medlem er av den oppfatning at en polititjenestemann har plikt til om nødvendig også å bruke skytevåpen for å beskytte andres eller eget liv under utførelsen av tjenesteoppdrag. Bruk av skytevåpen vil da fremstå som en tjenestehandling. Det vil i så fall bli slutt på at enhver polititjenestemann som har måttet skyte ned et menneske under utførelsen av sin tjeneste i utgangspunktet har begått drap iht. straffeloven, som man må definere som drap foretatt i nødverge for at tjenestemannen skal kunne gå straffefri. Dette medlem mener det er galt å bruke straffelovens nødvergeparagraf som politiets egentlige hjemmel til våpenbruk, og vil derfor foreslå følgende tilføyelse i § 6 som nytt femte ledd:
« Politiet kan, dersom forholdene tilsier det, benytte skytevåpen for å beskytte seg selv og andre under utførelsen av sin tjeneste. Politiets bruk av våpen er regulert i en egen instruks om politiets bruk av våpen, og ethvert tilfelle hvor politiet bruker skytevåpen skal etterforskes rutinemessig av Det Særskilte Etterforskningsorganet for politisaker. »
3.3 Regulering av arrangement på offentleg stad
Det er behov for ei nærare regulering av korleis ein kan utøva retten til møte og demonstrasjonar m.v. på offentleg stad. I dag er dette regulert i politivedtektene som gjev heimel både for ei meldeplikt og ei søknadsplikt. Departementet meiner at dei viktigaste reglane om rett til å halda arrangement på offentleg stad bør takast inn i politilova. Dette er gjort i utkastet § 11. Det er berre lagt opp til ei meldeplikt, ikkje noko søknadsplikt. Politiet kan likevel forby arrangementet dersom omsynet til den offentlege ro og orden eller lovleg ferdsel gjev grunn til avslag. Berre alvorlege ordensbrot skal vera grunnlag for avslag. Politiet kan setja vilkår for arrangementet. Det kan gripast inn overfor arrangement som skapar uakseptable problem for den offentlege ro og orden også om arrangementet ikkje går føre seg på offentleg stad. Departementet føreslår vidare eit forbod mot å opptre maskert under demonstrasjonar m.v.
Gjennom kommunal vedtekt kan ein i tillegg til det som går fram av lova, krevja søknad for arrangement av underhaldningsmessig og liknande art på offentleg stad, og melding om arrangement som er alment tilgjengelege utanfor offentleg stad dersom det er sannsynleg at arrangementet vil krevja innsats frå politiet. I høyringsbrevet var det føreslått ein generell regel om meldeplikt for offentleg tilgjengelege arrangement utanfor offentleg stad. Dette meiner departementet ikkje er naudsynt.
Merknader frå komiteen
Komiteen merkar seg at departementet vil ta reglane for å halda arrangement inn i politilova. Komiteen stør opp om at meldeplikt er nok, men at politiet i visse høve kan forby arrangement. Komiteen vil likevel presisera at møte og demonstrasjonar på offentleg stad er ein naturleg ting i eit demokrati, og at det difor skal mykje til for at slike arrangement vert nekta av politiet. Komiteen er samd i forbodet mot å vera maskert under demonstrasjonar o.l. og ser behovet for å kunna fastslå identitet etter t.d. uro og valdsbruk.
3.4 Kommunale politivedtekter
Det er utarbeidd ei « normal politivedtekt » frå Justisdepartementet til kommunane. Heimelsgrunnlaget for politivedtektene er i svært gamle lover som no blir sanerte. Politivedtektene er blitt relativt mindre viktige, men departementet meiner likevel at ein framleis skal ha ordninga, og føreslår reglar om dette i § 14. Politivedtektene bør ikkje regulera ting som er regulert i anna lov, som andre styresmakter har overteke ansvaret for, som etter sin art er politiet uvedkommande eller som er uhensiktsmessige eller overflødige.
I høyringsutkastet vart det føreslått at forbod mot å bæra ladd skytevåpen på offentleg stad, som i dag har heimel i politivedtektene, skulle takast inn i våpenlova. Departementet meiner at eit slikt forbod ikkje passar inn i denne lova, og har ikkje fulgt opp framlegget. Den statlege godkjenningsordninga av vedtektene ved Justisdepartementet skal halda fram.
Merknader frå komiteen
Sjølv om henvisningsgrunnlaget for dei kommunale politivedtektene vert sanert, ser komiteen at det kan vera ein fordel å utarbeida ei ny normalpolitivedtekt. Komiteen stør synet om at desse vedtektene ikkje bør regulera tilhøve som andre styresmakter har ansvaret for. Komiteen stør vidare departementet i at kommunale politivedtekter må gjennom ei statleg godkjenningsordning.
Komiteen ser at det systematisk kan passa dårleg å ta med i våpenlova ein heimel om forbod mot å bera ladd våpen på offentleg stad, og at dette difor førebels kan heimlast i politivedtektene. Komiteen vil peika på at det nyleg er vedteke ei lovendring som set forbod mot å bera kniv på offentleg stad. Komiteen ser det som naturleg at ein også får forbod i straffelova mot å bera våpen på offentleg stad, og ber Regjeringa koma attende til Stortinget med eit slikt framlegg ved første høve.
Komiteen vil presisera at eit slikt lovforbod ikkje må ramma naudsynt transport der våpen vert teke med enten det dreier seg om væpna heimevernsoldatar, jegarar eller andre i lovleg ærend.
3.5 Organiseringa av politiet
Hovudmønsteret i organisasjonsstrukturen i politi- og lensmannsetaten bør gå fram av lova. Når det gjeld den interne organiseringa ved den einskilde tenestestaden, ser departementet generelt ikkje noko behov for lovregulering.
I proposisjonen vert det drøfta om den sentrale leiinga av politiet skal liggja berre i departementet. Fleire av våre naboland har ei ordning med rikspolitisjef eller liknande. Tidlegare forslag om å skipa eit politidirektorat er blitt avviste. I 1991 vart det sett ned ei styringsgruppe for å gå gjennom alternative løysingar m.o.t. leiinga av politiet. Styringsgruppa gjekk inn for å oppretta eit organ kalla Politiets Sentrale Forvaltning. Den politiske styringa og faglege leiinga skulle framleis liggja i departementet, medan det nye organet skulle vera eit reint administrativt organ. Departementet vil for sin del gå inn for ein leiingsmodell etter same mønster som i dag. Det vert arbeidd med å delegera fleire saker til underordna organ. Avgjerder som gjeld den daglege polititenesta skal takast lokalt. Føresegna som legg leiinga av politiet til departementet i § 15 fører ikkje til realitetsendring i høve til den gamle lova.
Kombinasjon av påtalemakt og politimakt er eit sentralt trekk ved vår politiordning. Det er ikkje aktuelt å gjera endringar i hovudprinsippa om tilhøvet mellom politi og påtalemakt, og det vert ikkje føreslått særlege reglar om dette i lova. Riksadvokaten meiner det kan verka misvisande når lovutkastet § 4 utan atterhald seier at politiet vert leia av departementet. Departementet er ikkje einig i dette. Sjølv om det er ein gråsone mellom departemenet og Riksadvokaten sine ansvarsområde, finn departementet ikkje at dette krev noko detaljert grensedraging i lova. Det er i dag eit godt samarbeide mellom Riksadvokaten og departementet, med fellesmøte og felles inspeksjonar.
Landet er i dag delt inn i 54 politidistrikt og 370 lensmannsdistrikt. Departementet ser det som ei heldig ordning å ha sjølvstendige, lokale einingar, men understrekar at det er behov for samarbeid over distriktsgrensene og bistand frå dei sentrale politieiningane. Departementet meiner at den distriktsordninga vi har i dag stort sett fungerar godt, og har ikkje lagt opp til store endringar. Det er gitt ein rammemodell for den nye organiseringa etter at lensmannskontora administrativt er overførte til politimeistrane, men med rom for lokal tilpassing. Ved utforminga av § 16 har departementet lagt vekt på ikkje å låsa fast spesielle organisatoriske løysingar.
Lensmennene har den daglege leiinga av polititenesten i sine distrikt. Politioppgåvene har auka dei seinare åra. For å bøta på ulempene ved små einingar er det etablert vaktsamarbeid mellom fleire lensmannsdistrikt. Ved at politimeistrane har teke over det administrative ansvaret for lensmannskontora, vil tilhøva liggja til rette for ei betre samordning av ressursane. Dei sivile gjeremåla skal i størst mogleg grad vera ein integrert del av den øvrige verksemda.
Gjeldande lov har to føresegner om den interne organiseringa ved den einskilde tenestestaden. Etter departementet si oppfatning er det ikkje naudsynt å ha lovfesta reglar om dette. Den lokale sjefen tek avgjerder i slike tilfelle innafor ramma av sentrale instruksar og reglane i m.a. tenestemannslova og forvaltningslova.
Departementet legg vekt på at politiet i størst mogleg grad skal vera ein integrert del av lokalmiljøet. I dei større byane er politiet sin kontakt med innbyggjarane blitt for liten og ein arbeider nå med å betra dette. Ein søkjer også å få til eit betre samarbeid mellom ordensavdelinga og kriminalavdelinga m.a. ved utbyggjing av ein effektiv, lokal kriminaletterretning.
Politimeisteren kan etter § 7 i gjeldande lov delegera oppgåver som er lagde til han til nærare fastsette grupper av tilsette. Hensikten med regelen i § 7 første ledd er å avskjera tolkingstvil ved at ein opnar for ein generell delegeringsrett, men til ein avgrensa krins av kvalifisert personale. Departementet meiner at dei alminnelege forvaltningsrettslege prinsippa om delegering nå er betre kjende, og at det difor er mindre behov for ein regel om delegering. Regelen vert difor ikkje ført vidare. Ein tek sikte på å opna for utstrakt delegering av forvaltningsgjeremål til lensmannsetaten og politistasjonane.
Dei sentrale særorgana er oppretta for å løysa politioppgåver av landsomfattende karakter som er slik at eit einskilt kammer ikkje har føresetnad eller kapasitet til å løysa dei. Vi har i dag følgjande sentrale særorgan; Kriminalpolitisentralen, Overvåkingssentralen, Utrykningspolitiet, ØKOKRIM, Politiets Materielltjeneste, Politiets datatjeneste og Politihøgskolen. I proposisjonen er oppgåvene til dei ulike organa kort omtalte. Eit system med frittståande særorgan er gagnleg fordi desse utviklar ein høg ekspertise på sine område, men det og kan og gje eit behov for auka koordinering.
Politimeistrane i Oslo, Kristiansand, Bergen, Trondheim og Troms er oppnemnde som landsdelspolitimeistre. Dei har i første rekkje eit ansvar for å planleggja og koordinera utnytjinga av dei samla politiressursane i landsdelen. Dei har også ei rekkje oppgåver på nærare spesifiserte felt. Det vert stilt spørsmål ved om landsdelsapparatet er den beste måten å løysa behovet for regional koordinering på. Departementet er innstilt på å vidareføra regional koordinering på dei fleste av dei områda som i dag er omfatta, og eventuelt utvida området. Det vil bli vurdert å etablera meir uformelle regionale koordineringsledd på aktuelle fagområde. Ein har utforma dei nye organisatoriske reglane i lova med sikte på å få fleksible løysingar. Når det gjeld Overvakingspolitiet, har departementet etter handsaminga av stortingsmeldinga om overvakingstenesta i 1993 fastsett ei ny regionordning.
Gjeldande politilov har ingen føresegner som regulerer tilhøvet til andre styresmakter. I høyringsutkastet vart det føreslått ei rekkje slike føresegner, men desse er ikkje fulgt opp i proposisjonen på grunn av motstand i høyringsrunden. Departementet er også generelt av den oppfatning at samarbeid mellom ulike offentlege organ egnar seg mindre godt for lovregulering i generell form.
Forsvarsdepartementet følgjer opp planane om å etablera eit indre kystoppsyn der og rettsleg regulering av kystoppsynet si maktutøving skal greiast ut. Departementet har difor ikkje handsama desse spørsmåla i dette lovutkastet.
Merknader frå komiteen
Komiteen er samd i at organiseringa av politiet må ta utgangspunkt i dei oppgåver politiet er sett til å løysa, samt å få til ei best mogleg utnytting av ressursane. Som vektlagt i Innst.S.nr.192 (1991-1992) om bekjempelse av kriminalitet, ynskjer komiteen eit nærpoliti med god kontakt med publikum. Komiteen har merka seg at departementet ikkje ser behovet for å lovfesta alle detaljar eller den interne organiseringa av den einskilde tenestestaden.
Komiteen merkar seg at departementet ynskjer at avgjerder om den daglege politidrifta skal takast lokalt, og stør dette. Komiteen vil understreka at arbeidet med å delegera fleire saker til underordna organ har eit stort effektiviseringspotensiale. Delegering vil òg etter komiteen sitt syn få den effekt at det gir underordna tilsette ansvar. Dette er viktig for den einskilde tilsette og fører til ein meir tilfredsstillande arbeidssituasjon.
Det er etter komiteen sitt syn viktig at det ikkje oppstår kompetansestrid mellom departementet og Riksadvokaten. Komiteen stør departementet i at det ikkje er grunn til å gje nærare reglar om Riksadvokaten og påtalemakta sine oppgåver i politilova. Når det gjeld grenseområdet mellom departementet og Riksadvokaten, er komiteen samd i at det ikkje blir gjort ei detaljert grensedraging i lova, men at ein må ha eit nært samarbeid. Komiteen har merka seg at det nå er etablert gode rutiner for dette samarbeidet.
Sjølv om komiteen tidlegare har gitt uttrykk for at den ynskjer at politifolk skal vera generalistar, ser komiteen behovet for sentrale særorgan. Komiteen har merka seg at departementet er open for å vurdera andre regionale modellar enn den landsdelsmodellen som ein har i dag.
Komiteen sitt fleirtal, alle unnateke medlemen frå Framstegspartiet, stør at den faglege og politiske leiinga av politiet skal liggja i departementet. Dette er etter fleirtalet sitt syn den organisasjonsforma som best sikrar dei måla som er sette for politiet sitt arbeid. Ved ei slik organisering vil ein òg, slik departementet påpeikar, tryggja demokratisk kontroll med politiet. Den organiseringa som gjeld i dag sikrar gode kommunikasjonar mellom den daglege polititenesta og den politiske leiinga. Denne organiseringa er òg den beste økonomisk sett.
Fleirtalet har merka seg at departementet ikkje gjer framlegg om å endra den ordninga som gjeld no i tilhøvet mellom politiet og påtalemakta, og dette er i samsvar med Innst.S.nr.192 (1991-1992). Fleirtalet vil her visa til kva ein samla komité sa om dette spørsmålet, jf. 1. spalte s. 37 i proposisjonen. Fleirtalet ynskjer å vidareføra det tilhøvet som i dag er mellom politi og påtalemakt.
Komiteens medlem fra Fremskrittspartiet er enig i at et tett samarbeid mellom politi og påtalemyndighet, der påtalemyndighetens jurister bringes inn i etterforskningen på et tidlig stadium sammen med politiets etterforskere, gir en klar effektivitetsgevinst. En slik ordning kommer imidlertid i klar konflikt med rettssikkerhetshensyn. I de siste årene har vi sett eksempler på at personer er blitt siktet som et ledd i politiets etterforskning, og ikke med bakgrunn i at de fremlagte bevis gir grunn til å anta at vedkommende er skyldig i en kriminell handling. Det har i ettertid vist seg at den siktede var uskyldig. Det er sannsynlig at slike hendelser ville vært unngått dersom det hadde vært et klarere skille mellom politi og påtalemyndighet. Det er meningen at påtalemyndigheten skal ha en kontrollfunksjon over politiet. En slik kontrollfunksjon vil ikke bli god nok når påtalemyndighetens tjenestemenn samtidig sitter som ledere av politiets etterforskning. Dette medlem mener derfor at politi og påtalemyndighet bør være klart atskilt for å oppnå uavhengighet og best mulig rettssikkerhet.
Dette medlem mener at det bør vurderes å etablere et uavhengig og separat politidirektorat slik det ble foreslått av det såkalte Aulie-utvalget i 1970. Polititjenesten i Norge bør organiseres under en enhetlig ledelse utenfor et politisk styrt departement, atskilt fra påtalemyndigheten. En slik organisering vil etter dette medlems vurdering sikre den nødvendige koordinering og effektivitet som i dag savnes i kampen mot kriminaliteten. Den politiske ledelse og byråkratene i Justisdepartementet vil bli forhindret fra politisk motiverte inngrep i politiets faglige arbeid, ettersom instruksjonsmyndigheten til departementet vil være av generell karakter. Dette medlem vil ikke fremme endringsforslag i lovteksten, men vil be departementet utrede den organisasjonsmodellen som er nevnt ovenfor.
Dette medlem fremmer følgende forslag:
« Stortinget ber Regjeringen om å utrede og fremme nødvendige forslag om etablering av et uavhengig og separat politidirektorat med en felles ledelse for samtlige av landets politidistrikt. »
« Stortinget ber Regjeringen om å fremme nødvendige forslag for å oppnå et klart skille mellom politiets etterforskere og påtalemyndigheten. »
3.6 Administrasjon og personale
I politilova er det i første rekkje behov for å gje reglar om personale dersom ein ynskjer å gjera avvik frå tenestemannslova eller det ligg føre behov for særlege reglar. Departementet meiner at det ikkje er behov for å lovfesta dei kvalifikasjonskrava som går fram av gjeldande lov, med unntak av kravet om plettfri vandel. For stillingar som er tillagde politimynde skal også kravet om norsk statsborgarskap gå fram av lova. Øvrige kvalifikasjonskrav skal kunna fastsetjast ved føresegner av departementet.
For leiarstillingar i politiet må ein først og framst leggja vekt på eigenskapar som leiar. Etter straffeprosesslova er det i utgangspunktet eit krav til tilsette i politiet som skal ha påtalemakt at vedkomande er jurist. Dette kravet har vakt ein viss profesjonsstrid. Ved ei endring i politilova i 1956 vart det opna for at også andre enn juristar kunne få stilling som politifullmektig, -inspektør eller -adjutant, men for politimeistrane var det framleis krav om juridisk embetseksamen. Etter straffeprosesslova § 55 kan Kongen i einskildtilfelle gjera unntak frå kravet om juridisk embetseksamen og gje ein kvalifisert teneste- eller embetsmann påtalemakt, men denne regelen er så langt ikkje nytta i praksis. Departementet finn det ikkje naudsynt å vidareføra regelen om eit særskilt kvalifikasjonskrav til politimeistrane, ettersom dette er uttømmande regulert i straffeprosesslova.
Politimeistre og visepolitimeistre skal vera embetsmenn, medan overvåkingssjefen framleis skal sitja på åremål. For andre stillingskategoriar vert det fastsett av departementet kvar tilsetjingskompetansen ligg. Departementet er positiv til auka bruk av åremålstilsetjing og spørsmålet bør utgreiast nærare. Det vert gjort framlegg om at Kongen får fullmakt til å kunna fastsetja at stillingar som politimeistre og sjefar for sentrale særorgan vert tilsette på åremål.
I høve til gjeldande lov vert det berre gjort små endringar når det gjeld politmakt og legitimasjon av denne. Behovet for å ha politimakt følgjer stillingskategoriane og er etter utkastet § 20 knytta til desse. Politimakt gjeld og i fritida. Tilsette med politimakt har plikt til å gripa inn og utføra polititeneste på eiga hand i fritida ved svært grove lovbrot eller i svært farlege situasjonar. Politimakta gjeld og dersom ein grip inn i mindre alvorlege tilfelle som ikkje vert omfatta av plikta.
Etter gjeldande lov er det høve til å gje personar som ikkje er tilsette i politiet avgrensa politimakt, t.d. i samband med oppsyn i utmark og på sjøen. Slike reglar vert og føreslått i den nye lova.
Reglane i § 21 er i det vesentlege ei vidareføring og omredigering av gjeldande reglar om tenesteområde. For å sikra politiberedskapen føreslår ein reglar om plikt for tenestemenn med politimynde til å gjera teneste utanfor eige distrikt.
Innanfor tenestestaden har leiinga høve til omplassering som ein del av sin styringsrett. Dette krev ingen spesiell lovheimel og vert praktisert i politiet i samsvar med det som er vanleg i andre verksemder. Det er rettslege skrankar her som gjer at ein ikkje kan ta usaklege eller utanforliggjande omsyn. Eventuelle disiplinære tiltak må skje i medhald av tenestemannslova.
Politiinstruksen har reglar om buplikt og tenesteplikt i fritida. Departementet føreslår at hovudregelen om desse tilhøva vert teken inn i lova. Av omsyn til beredskapen finn departementet at det må krevjast at polititilsette må bu slik at det er lagleg tilkomst til tenestestaden, jf. § 22.
§ 22 regulerar vidare kva for tilhøve som særleg gjer det naudsynt med avgrensing i høve til bierverv. Det viktigaste er omsynet til tenestemannen si uavhengige stilling. For lensmenn gjeld eigne reglar for bierverv i lensmannslova § 4.
Forbodet mot bruk av rusmiddel i tenesta i § 23 er ei vidareføring av reglane i dagens lov. Det vert opna for å gjera unntak m.a. for spaningsteneste og representasjonsoppdrag.
I 1959 vart det innført streikeforbod for politiet. I Ot.prp. nr. 83 (1992-1993) gjekk departementet inn for å setja ned eit offentleg utval for å gjera ei nærare vurdering av spørsmål knytta til streikerett for politiet. Utvalet si innstilling vart publisert som NOU 1994:1 . I proposisjonen vert det gjort nærare greie for framlegga i innstillinga og høyringsuttalene til desse framlegga. Det vert og gjort greie for hovudargumenta for og imot streikerett og for og imot ei eiga lønsnemnd.
Hausten 1994 vart det sett fram eit Dok.nr.8-framlegg om å oppheva streikeforbodet for politiet, og eit anna Dok.nr.8-framlegg om å oppretta ei fast lønsnemnd for politiet. Ved handsaminga av dei to framlegga i Odelstinget vart det vedteke å oppheva det eksisterande streikeforbodet, medan framlegget om å oppretta ei særskild lønsnemnd for tilsette i politiet ikkje fekk tilslutnad. Departementet finn på denne bakgrunn ikkje grunn til å gå nærare inn på dei spørsmåla som knyter seg til streikerett for politiet.
Reglane om teieplikt i politiet er i dag spreidde i straffeprosesslova, forvaltingslova og i særlege reglar. I politilova § 24 vert det gjort framlegg om nye teiepliktreglar, særleg for å klargjera tilhøvet til forvaltingslova. Teiepliktreglane i forvaltingslova er stort sett dekkjande for behovet, men det vert gjort framlegg om nokre tillegg og modifikasjonar. I § 24 vert det føreslått ei utvida teieplikt ved at opplysningar om operativ verksemd og opplysningar som det ut fra omsynet til spanings- og etterretningsverksemd er naudsynt å halda hemmeleg, kjem inn under teieplikta. Vidare vert det gjeve unntak frå innsynsretten etter forvaltingslova § 13 a nr. 1.
Det vert og føreslått ein utvida rett til å gjera opplysningar kjende for andre, dels internt i politiet, dels i høve til andre norske styresmakter og utanlandsk politi, og dels i høve til vitne og kilder.
Merknader frå komiteen
Komiteen finn til liks med departementet ikkje behov for å gi reglar som allereie er dekte opp i tenestemannslova. Komiteen har merka seg at det er særlege tilhøve og unntak som vert føreslått tekne inn i politilova og sluttar seg til desse. Komiteen stør synspunktet om at det ved val av leiarar innan politiet først og fremst vert lagt vekt på leiareigenskapar.
Komiteen merkar seg at departementet finn det unødvendig å vidareføra kravet om særskilte kvalifikasjonskrav til politimeistrane - då dette alt er regulert i straffeprosesslova. Komiteen merkar seg vidare at straffeprosesslova i einskilde høve opnar for at også personar utan juridisk embetseksamen skal kunna ha påtalemakt. Komiteen støttar dette, men presiserer at dette ikkje er eit signal om at dei kvalifikasjonskrav som i dag er sette i straffeprosesslova skal fjernast.
Komiteen merkar seg at departementet ikkje føreslår særskilte kvalifikasjonskrav til politimeistrane, og at dette er regulert i straffeprosesslova. Komiteen har ikkje noko å merka til at politimeister og visepolitimeister skal vera embetsmenn eller at overvåkingssjefen skal vera tilsett på åremål. Komiteen merkar seg at departementet ynskjer å utprøva spørsmålet om auka bruk av åremålstilsetjingar innan politiet. Komiteen vil peika på at politimeistrane er ei aktuell gruppe for slik tilsetjingsmåte, særleg ved dei større politikamra. Komiteen stør forslaget om å gi Kongen fullmakt til å avgjera at stillingar som politimeistrar og leiarar for særorgan innan politiet vert tilsette på åremål.
Komiteen har vidare merka seg at politimakt også skal gjelde i tenestemannen si fritid. At denne makta også gjeld i mindre alvorlege tilfelle ser komiteen som ein viktig lekk i det førebyggjande arbeidet. Komiteen er tilfreds med den plikta til politimakt tenestemenn skal ha for å utføra teneste utanfor eige distrikt. Komiteen ser dette som viktig for ikkje å svekka politiet sitt omdøme.
Komiteen er samd i at reglane om buplikt og tenesteplikt vert tekne inn i lova. Når det gjeld buplikt vil komiteen likevel presisera at det må vera omsynet til beredskapen som må vera avgjerande, og ikkje strikte kommunegrenser e.l.
Komiteen stør dei avgrensingar som er gjort i høve til å ha bistilling. Komiteen har heller ingen merknad til forbodet mot bruk av rusmiddel i tenesta.
Når det gjeld spørsmåla knytta til streikerett for politiet, viser komiteen til Innst.O.nr.12 (1994-1995) der komiteen sine synspunkt på framlegga om streikerett og lønsnemnd går fram.
Komiteen har merka seg dei forslaga om tilføyingar og modifiseringar som er føreslått med omsyn til teiepliktreglane.
Komiteen sitt fleirtal, alle unnateke medlemen frå Sosialistisk Venstreparti, sluttar seg til desse. Fleirtalet har vidare merka seg forslaget om utvida rett til å bringa opplysningar vidare. Til dette vil fleirtalet understreka at det er naudsynt å nytta ein slik regel med stor varsemd.
Et annet flertall, alle unntatt medlemmene fra Arbeiderpartiet og Sosialistisk Venstreparti, mener at det er uheldig å tilsette tjenestemenn i lensmannsetaten for å gjøre tjeneste i politidistriktet generelt. Etter flertallets oppfatning vil en slik ordning bidra til å fjerne det særpreg lensmannsetaten har hatt som et landpoliti med nær kontakt med, og kunnskaper om, lokalbefolkningen. Dagens ordning virker effektivt og er økonomisk fordelaktig.
Dette flertallet vil derfor foreslå at lensmannsetatens tjenestemenn tilsettes i det lensmannsdistrikt de er tiltenkt å skulle arbeide i. På den annen side er også dette flertallet opptatt av at tjenestestedsgrenser ikke må hindre nødvendig innsats i andre deler av politidistriktet eller i andre distrikt. Vaktsamarbeid er bl.a. aktuelt og nødvendig mange steder. I forslaget er det derfor tatt hensyn til dette.
Dette flertallet foreslår følgende ordlyd i § 21 første og annet ledd:
« Embetsmenn utnevnes og polititjenestemenn tilsettes i alminnelighet for å gjøre tjeneste i et politidistrikt eller i et av politiets særorganer. Tjenestemenn i lensmannsetaten tilsettes for tjeneste innen et bestemt lensmannsdistrikt. Embets- og tjenestemenn som nevnt i første og annet punktum er forpliktet til i det enkelte tilfelle å gjøre tjeneste uten hensyn til politi- eller lensmannsdistriktsgrenser.
Embets- og tjenestemenn i politi- og lensmannsetaten kan beordres til midlertidig å gjøre tjeneste i annet politi- eller lensmannsdistrikt, i et av politiets særorganer, i departementet eller til å tjenestegjøre uten hensyn til distriktsgrenser, samt til å gjennomgå kurs ved Politihøgskolen eller annen utdanning for polititjenesten. »
Komiteen sitt mindretal, medlemene frå Arbeidarpartiet og Sosialistisk Venstreparti, vil visa til at Stortinget tidlegare har slått fast at den pågåande omorganiseringa av politiet ikkje skulle gi lensmannsetaten dårlegare rammevilkår. Desse medlemene reknar med at Regjeringa fylgjer utviklinga nøye og sikrar at denne målsetjinga vert oppfylt. Desse medlemene ser dette fyrst og fremst som eit administrativt og ikkje som eit lovteknisk spørsmål. Desse medlemene viser til at Stortinget har gitt si tilslutning til etablering av ein etat med felles administrativ leiing og nedbygging av motsetningstilhøve og ulikskapar mellom grupper av tilsette i politi- og lensmannsetaten som mål.
Forslaget frå departementet legg opp til ei lik tilsetjingsordning for alle tilsette i eit politidistrikt. Desse medlemene meiner det er uheldig å innføra skilnader mellom ulike grupper av tilsette innan politiet. Desse medlemene kan difor ikkje gå inn for å gi tilsette i lensmannsetaten andre tilsetjingsforhold enn andre tilsette i politiet. Desse medlemene meiner og det er riktig å fjerna forskjellar no, og på den måten understreka at ein har fått ein etat. Å innføra særlege bindingar for ei gruppe tilsette, reduserer også politimeisteren sitt høve til å disponera ressursane i politidistriktet på ein fleksibel måte.
Desse medlemene fremmer forslag til § 21 første og andre ledd i samsvar med departementet sitt framlegg.
Komiteens medlem frå Sosialistisk Venstreparti viser til at det vert gjort framlegg om svært vidtfemnande unnatak frå reglane om teieplikt m.a. når det gjeld utveksling av opplysningar med utanlandske samarbeidande politi- og tryggingsstyresmakter når føremålet er å hindre straffbare handlingar.
Denne medlemen er samd i at det er naudsynt å utveksle opplysningar med utanlandske politi- og andre tryggingsstyresmakter i kampen mot internasjonal kriminalitet, men denne medlemen meiner den føreslåtte lovheimlen er for vid. Denne medlemen viser vidare til at utveksling av opplysningar internasjonalt sterkt rører ved rettstryggleiken til einskildmenneske, og saknar ei drøfting og problematisering av dette i proposisjonen.
Denne medlemen vil i denne samanhangen vise til ei fråsegn fra « Utvalget om borgerlige frihetsrettigheter og indre anliggender » i EF-parlamentet av 26. november 1992. EF-parlamentet uttrykkjer her sterk tvil ved utveksling av politiopplysningar over landegrensene. Det vert m.a. sagt:
| « Det går ikke an at utvekslingen av persondata reguleres ved ministeriel aftale, hvorved sagen reduceres til et teknisk-administrativt anliggende. Ved drøftelsen av Schengen-informationssystemet har det vist seg at navnlig bløde oplysninger (som ikke bygger på « hårde » retslige data) kan være meget subjektive og kan være gjenstand for en meget specifik national fortolking. Hertil kommer at det ikke alltid er klaret hvilke oplysninger der juridisk må meddeles og/eller modtages i de forskjellige lande på grund af lovgivningen om beskyttelse af personlige data. » |
Vidare i denne fråsegna går det fram at ein ønskjer vidare vurderingar m.a. av menneskerettsdomstolen sin rettspraksis når det gjeld klager frå borgarar som meiner politistyresmakter misbrukar informasjoner.
Denne medlemen går inn for at « utenlandske samarbeidende politi- og sikkerhetsmyndigheter » vert teken ut av § 24 fjerde ledd. Regjeringa vert beden om å leggje fram ei drøfting av rettstryggleiksspørsmål og datasikring i samband med utveksling av opplysningar med utanlandske politi- og tryggingsstyresmakter, og gjere framlegg om regulering av slik informasjonsutveksling på bakgrunn av denne drøftinga.
3.7 Refusjon av politiutgifter
I den noverande politilova er det eit eige kapittel om politiet sine kostnader. Det er gjeve rett til å krevja refusjon for kostnader til politiinnsats i samband med anleggsverksemd og til særleg politioppsyn ved offentlege framsyningar, sportsstemne m.v. Departementet føreslår at ein tek ut regelen om refusjonsordning knytta til anleggsverksemd. Når det gjeld kostnader til politioppsyn ved sportsstevne m.v. går Norges Idrettsforbund inn for at refusjonsordninga blir fjerna. Departementet meiner det ikkje ligg føre nye tilhøve som gjer det ynskjeleg med ei endring av regelverket her, og vil difor føra vidare heimelen til å påleggja arrangørar av sportsstevne, konsertar m.v. å betala for ekstra polititilsyn når dette er naudsynt av ordensmessige grunnar. Det vert gjeve unntak for arrangement som representerar ein direkte bruk av demonstrasjons- eller forsamlingsfridomen.
Merknader frå komiteen
Komiteen vil slå fast at finansiering av politiet er ei statleg oppgåve. Komiteen kan likevel støtta at det vert krevd refusjon ved særskilde høve. Komiteen merkar seg forslaget om å vidareføra dagens reglar om høve til å krevja refusjon for nødvendig politioppsyn ved ulike stevne og tilstelningar. Komiteen vil på same måte som departementet slå fast at omfanget av politiinnsatsen må avtalast med arrangøren på førehand, slik at utgiftene kan avgrensast til det høgst naudsynte. Komiteen merkar seg òg at refusjonsordninga skal avgrensast til utgifter til oppsyn i arenaen, lokalet eller på nærliggjande område. Komiteen kan ikkje sjå at det er grunnlag for å skilja mellom arrangement ut frå om ein tek inngangspengar eller ei. Komiteen merkar seg at dagens refusjonsordning knytta til anleggsverksemd ikkje har særleg omfang, og kan støtta at høve til slik refusjon fell bort. Komiteen stør òg at refusjonsretten ikkje skal gjelda for arrangement som representerer ein direkte bruk av demonstrasjons- og forsamlingsfridomen.
3.8 Tilhøvet mellom politioppgåver og privat rettshandheving
Det er primært reglane i straffelova som seier kva som er ulovleg privat rettshandheving. Departementet ser det ikkje som aktuelt med noko detaljert regulering av dette området i politilova, men vil slå fast hovudregelen om at rettshandheving i organiserte former er ei offentleg oppgåve, jf. § 26.
Den noverande politilova knyttar forbodet mot privat rettshandheving til ordet « ordensvern ». Den nye regelen er formulert som eit forbod mot å organisera eller delta i verksemd som skal sikra offentleg ro og orden eller driva andre former for alminneleg rettshandheving på offentleg stad. Private skal likevel ha rett til å organisera og driva verksemd som går ut på å verna private interesser. Friviljuge samanslutningar skal ha rett til å organisera vakthald til vern om miljøet. Det vert understreka at privat vaktverksemd må vera av defensiv karakter.
I politilovutgreiinga vart det føreslått eit forbod mot at vaktselskapa skulle kunne driva generell ordensovervaking eller patruljering på ikkje avgrensa område som er opne for alminneleg ferdsel, samt forbod mot å ta vaktoppdrag som gjekk ut på å sikra ro og orden ved offentlege tilstelningar. Servicebedriftenes Landsforening og Norske Vaktselskapers Landsforening gjekk sterkt imot framlegget. Departementet vil ikkje i denne samanhangen gje særskilte reglar for vaktselskapa si verksemd. Det er lagt vekt på at avgrensingar kan føra til at ulike verksemder tilset eige vaktpersonale, noko som ville skapa ein meir uoversikteleg situasjon.
Departementet viser til at det om kort tid vert etablert eit sentralt register over godkjende vaktselskap, og at ein har styrka politiet sin kontroll med slike selskap. Departementet vil og vurdera behov for endringar i vaktselskapslova.
Merknader frå komiteen
Å oppretthalda lov og orden er ei offentleg oppgåve. Dette set etter komiteen sitt syn grenser for kva tiltak private kan setja inn i rettshandheving på offentleg stad. Dette hindrar likevel ikkje at private skal kunna verna seg og sitt. Komiteen ser at grensene for kva som skal vera lov må fastsetjast utanom politilova. Komiteen sluttar opp om eit forbod mot å organisera, og/eller delta i privat rettshandheving av politikarakter. Komiteen stør likevel at private får rett til å organisera og driva verksemd som skal verna private interesser, eller verna om miljøet. Komiteen ser heller ingen problem med at det vert organisert eige ordensvern eller vakthald i samband med arrangement av ulike slag. Komiteen vil likevel presisera at slikt vakthald skal vera av defensiv karakter.
Komiteen merkar seg at departementet i denne samanhangen ikkje vil gi særlege reglar for verksemd til vaktselskap, men at det skal etablerast eit sentralt register over godkjente vaktselskap. Komiteen merkar seg òg at departementet vurderer behovet for endringar i vaktselskapslova, og viser til at det er sett ned eit utval som skal vurdera desse spørsmåla.
Komiteen vil ta stilling til behovet for lovendringar her når utvalet har avslutta sitt arbeid.
Komiteens medlemmer fra Høyre og Fremskrittspartiet ønsker likevel allerede nå å gi uttrykk for at enkelte av politiets mer « støttepregede » funksjoner skal kunne overlates til vaktselskaper eller andre typer selskaper. Dette vil bety en avlasting for politiet og frigjøre ressurser slik at politiet kan konsentrere seg om å utføre best mulig de virkelige politioppgaver.
3.9 Redningsteneste og katastrofeberedskap
§ 27 gjeld ulykkes- og faresituasjonar som gjer det naudsynt med større aksjonar. Her blir politiet pålagt ansvar for å ha ein beredskap for å løysa slike oppgåver. § 27 første ledd omhandlar redningstenesta. Regelen tek ikkje sikte på å gjera noko endring i gjeldande plan for redningstenesta. Fordi det er viktig at det vert reagert raskt og effektivt ved naturkatastrofer og andre store ulykker, meiner departementet at politiet sine oppgåver i slike tilfelle bør gå fram av lova.
Merknader frå komiteen
Komiteen er samd i at politiet sine oppgåver knytta til redningsteneste og katastrofeberedskap er så viktige at dei bør vera lovfesta. Komiteen merkar seg at ein ikkje vil endra gjeldande plan for redningstenesta, men at ei lovfesting av politiet si oppgåve på dette felt kan sikra ein rask og effektiv reaksjon. Komiteen viser elles til Innst.S.nr.163 (1992-1993) om den sivile beredskapen i landet.
3.10 Straff
Den noverande politilova har berre ein regel som det er straffbart å bryta. Det er forbodet mot oppretting av ordensvern. Brot på politivedtekter kan og straffast. Den alminnelege plikta til å etterkoma politiet sine pålegg er føreslått teken inn i politilova. Både denne regelen og regelen om at ein pliktar å melda frå til politiet om arrangement på offentleg stad bør etter departementet si meining vera straffbare å bryta. Vidare vert det føreslått straff for
| - | brot på forbodet mot privat rettshandheving, |
| - | brot på forbodet mot bruk av maske under deltaking i demonstrasjonar, |
| - | brot på vilkår som er sette for ulike typar arrangement, og |
| - | brot på plikta til å gje politiet materiale til identifikasjon av sjuke eller skadde personar som politiet hjelper. |
Både forsettlege og aktlause lovbrot skal vera straffbare, jf. utkastet § 30. I dag er det tvilsomt om aktlause brot på politivedtektene fører til straffeansvar. Utkastet er ei klårgjering på dette punktet. Strafferamma vert føreslått sett til bøter eller fengsel i tre månader.
Merknader frå komiteen
Komiteen ser at utvidinga av politilova krev større rett til å straffa brot på denne lova enn det som er tilfellet i dag.
Komiteen sitt fleirtal, alle unnateke medlemen frå Sosialistisk Venstreparti, stør at det vert høve til å gi straff i dei tilfella som er ramsa opp. Fleirtalet merkar seg at dette er ei presisering av at også aktlause brot på lova skal kunne straffast.
Komiteen sin medlem frå Sosialistisk Venstreparti går mot at aktlause brot på meldeplikta skal vere straffbare. Forslaget i proposisjonen inneber ei rettsteknisk forenkling, der ein ikkje treng å påvise forsett hjå den som bryt meldeplikta. Etter denne medlemen si meining kjem forslaget i strid med rettstryggleiken. Denne medlemen meiner demonstrasjons- og forsamlingsfridomen er for viktig til å måtte vike for omsynet til denne rettstekniske forenklinga, og fremmer forslag om ei endring av § 30 i tråd med dette.
« § 30 skal lyde:
Med bøter eller med fengsel i inntil 3 måneder straffes den som forsettlig eller uaktsomt
| 1. | unnlater å etterkomme politiets pålegg, tegn eller signaler, jf. § 5 |
| 2. | nekter politiet tilgang til materiale som nevnt i § 12 femte ledd annet punktum |
| 3. | bryter forbudet i § 11 femte ledd eller vilkår satt i medhold av § 11 fjerde eller sjuende ledd |
| 4. | overtrer bestemmelser gitt i medhold av § 14 |
| 5. | overtrer § 26 |
eller medvirker hertil, hvis ikke forholdet går inn under en strengere straffebestemmelse.
På samme måte straffes den som forsettlig unnlater å overholde meldingsplikten etter § 11 første ledd eller medvirker hertil.»
3.11 Tilhøvet til forvaltingslova
Forvaltingslova er ikkje laga med sikte på å regulera maktutøving i den form det skjer når politiet handhevar ro og orden. Det er da også gjort unntak frå lova når det gjeld plikt til å grunngjeva og rett til å klaga over einskildvedtak. Departementet har ikkje funne grunn til å ta med opplysningar om klagerett i lovutkastet.
Politiet har ei rekkje forvaltingsoppgåver der det er vanleg klagerett. Det vil framgå av lovreglane på dei aktuelle områda kven som er klageorgan.
Merknader frå komiteen
Komiteen merkar seg at forvaltningslova også gjeld for politiet, men at det er gjort visse unntak når det gjeld politiet si maktutøving for å oppretthalda ro og orden.
Komiteen merkar seg og at det er gjort unntak for plikt til å grunngi og retten til å klaga over einskildvedtak.
Komiteen sitt fleirtal, alle unnateke medlemen frå Sosialistisk Venstreparti, har ingen merknad til at opplysningar om klageretten ikkje vert teke med i lova.
Komiteens medlem frå Sosialistisk Venstreparti meiner det bør gjevast ytterlegare reglar om rett til å klage i politilova og at reglane bør vise til forvaltningslova og heimle unntaket for påbod som blir gjort for å halde opp lov og orden. Denne medlemen vil fremja følgjande forslag om eit nytt punkt i § 11 der klagereglane vert fastsette.
« I lov om politiet skal § 11 tredje ledd nytt andre punktum lyde:
Slike vedtak kan påklages til Justisdepartementet etter reglene i forvaltningsloven § 28. »
3.12 Endringar i lensmannslova
Overføringa av det administrative ansvaret for lensmannsetaten frå fylkesmennene til politimeistrane fører til tekniske endringar i lensmannslova § 2 og § 4. Det vert innført ei einsarta tilsetjingsordning for alle stillingar i politi- og lensmannsetaten, med unntak for politimeistrane som er embete og eit fåtall inspektørstillingar. I alle andre stillingar bør tilsetjing gjerast av eit råd der politimeisteren er leiar. Departementet forhandlar for tida med organisasjonane om eit nytt tilsetjingsreglement og har utforma utkastet til ny § 2 i lensmannslova i tråd med utkastet til reglement. Reglane om folkevalgt deltaking ved tilsetjing av lensmenn vert oppheva.
Det er ikkje naudsynt å endra reglane i § 4 om lensmenn sine rettar til å ha bierverv sjølv om mange av dei gamle særordningane er avvikla. Kontrollfunksjonen m.o.t. bierverv vert overført frå fylkesmannen til politimeisteren.
Merknader frå komiteen
Komiteen syner til at komiteen tidlegare har gitt si tilslutning til at det administrative ansvaret for lensmannsetaten vert flytta frå fylkesmennene til politimeistrane. Komiteen merkar seg at denne overføringa krev visse regelendringar.
Komiteen stør at det vert innført einsarta tilsetjingsordningar i politi- og lensmannsetaten, men at det vert gjort unntak for politimeistrane og nokre andre. Komiteen merkar seg at departementet er i forhandlingar om nytt tilsetjingsreglement.
Komiteens flertall, alle unntatt medlemmene fra Arbeiderpartiet og Kristelig Folkeparti, vil gå imot å oppheve reglene om folkevalgt deltakelse ved ansettelse av lensmenn.
Flertallet ser ingen grunn til å frata de lokale folkevalgte den innflytelse de i dag har på valg av lensmann i sin kommune. Flertallet legger vekt på at lensmannens funksjoner forutsetter et nært og godt samarbeide med andre myndigheter på lokalplanet, og mener at de lokale myndigheters oppfatning er et moment som bør tas i betraktning når lensmann skal tilsettes. Flertallet kan ikke se at det kan reises avgjørende innvendinger til gjeldende ordning, og har tatt ut forslaget om å oppheve lensmannsloven § 3 første og fjerde ledd.
Komiteen sitt mindretal, medlemene frå Arbeidarpartiet og Kristeleg Folkeparti, har ingen merknad til at reglane om folkevalgt deltaking ved tilsetjing av lensmenn vert oppheva.
Desse medlemene viser til at ordninga med at kommunane uttalar seg om tilsetjing av lensmenn, stammar frå den tida politiet var kommunalt. Politiet er no statleg og kommunane har ikkje uttalerett ved tilsetjing av andre grupper innan politiet eller andre tilsette i staten. Desse medlemene kan ikkje sjå at det er naturleg å oppretthalda ordninga ein har i dag, særleg ikkje når ein no har slått saman politi- og lensmannsetaten.
Desse medlemene vil derfor foreslå å oppheva lensmannslova § 3 første og fjerde ledd.