Bakgrunn
Forslagsstillarane viser til Stortinget si handsaming av
Innst. 306 S (2023–2024), jf. Dokument 12:21 (2019–2020). Ved Stortinget
si handsaming fekk ikkje framlegget om å grunnlovfesta vern av matjordressursane det
naudsynte talet på røyster for å verta vedteke.
Forslagsstillarane meiner at god forvalting
av dyrka og dyrkande mark er grunnleggjande for matproduksjon og
dermed for menneska sin eksistens. Desse areala utgjer ein knapp
ressurs som treng sterkt vern. Jordbruksarealet utgjer berre 3,5
pst. av landarealet i Noreg. Den langsiktige og eksistensielle karakteren
gjer at dyrka og dyrkande mark må verta nemnde uttrykkeleg i Grunnlova.
Å fø befolkninga er nasjonal beredskap og ei av dei mest grunnleggjande
oppgåvene til ein nasjonalstat.
Forslagsstillarane gjer difor framlegg om eit
tillegg i Grunnlova § 112 første ledd andre punktum. Matjorda her
til lands er ein sårbar, men særs naudsynt ressurs. Store areal
med matjord som det tek nokre timar å skubba vekk med maskinar,
tek fleire tusen år å opparbeida. Matjorda i Noreg legg til rette
for matproduksjon, busetjing og sysselsetjing over heile landet.
Med andre ord: matjorda har ei særstilling fordi ho i tillegg til
å styrkja mattryggleiken òg er avgjerande for anna samfunnsutvikling.
Samanliknar ein Noreg med grannelanda, har Noreg klart mindre areal
med dyrka jord.
Etter den andre verdskrigen har omdisponeringa
av dyrka og dyrkande jord vore på om lag 1,2 millionar dekar totalt.
Det meste av dette er areal som har vore eigna til matkornproduksjon.
Omdisponeringa av matjord til utbyggingsformål og
anna har minka dei seinare åra i tråd med auka bevisstgjering rundt
vern av denne ressursen. Endelege tal frå Statistisk sentralbyrå
(SSB) viser at det i 2023 vart omdisponert 2 740 dekar dyrka jord,
og at omdisponeringa av dyrkande jord var på 3 955 dekar.
Dei fleste byar og tettstadar i Noreg med befolkningsvekst
er omkransa av dyrka jord. Mykje av den beste jorda ligg difor der
utbyggingspresset er størst. Over halvparten av nedbygginga skjer
i og omkring tettstadar. Kombinert med ynske om ei mest mogeleg
samla utbygging rundt eksisterande byar og tettstadar skaper dette
utfordringar i arbeidet med å ta vare på jordressursane for framtida.
Det er om lag 10 millionar dekar jordbruksareal (fulldyrka jord,
overflatedyrka jord og innmarksbeite) i drift i Noreg i dag. I tillegg
har Noreg om lag 12,5 millionar dekar dyrkande jord eigna for nydyrking.
Produksjonspotensialet til den dyrkande jorda er i sum monaleg mindre
enn for dagens jordbruksareal. Det er difor viktig at formuleringa
i grunnlovsteksten har med seg både dyrka og dyrkande mark.
Stortinget vedtok den 8. desember 2015 at det
årlege målet for omdisponering av dyrka mark skulle settast til
4 000 dekar, jf. Innst. 56 S (2015–2016). Dette vart på nytt stadfesta
ved handsaminga av eit representantframlegg om strengare jordvernmål
i Stortinget 4. juni 2020, jf. Innst. 331 S (2019–2020). Ved Stortinget
si handsaming av jordbruksoppgjeret for 2021 slutta eit fleirtal
i næringskomiteen seg til eit nytt mål om at den årlege omdisponeringa
av dyrka jord ikkje skulle overstiga 3 000 dekar, og at målet skulle
vera nådd innan 2025, jf. Innst. 657 S (2020–2021) og Prop. 200
S (2020–2021) vedlegg 4. Stortinget vedtok den 15. juni 2022 å be regjeringa
om å leggja fram ein ny jordvernstrategi våren 2023 med eit nytt
og skjerpa mål for omdisponering av matjord og nye konkrete tiltak
for å nå målet, jf. Innst. 358 S (2021–2022). Eit fleirtal i næringskomiteen
på Stortinget ga ved handsaminga av jordbruksoppgjeret for 2023
tilslutnad til regjeringa sitt skjerpa jordvernmål om at den årlege
omdisponeringa av dyrka jord ikkje skal overstiga 2 000 dekar, og
at målet skal vera nådd innan 2030, jf. Innst. 487 S (2022–2023)
og Prop. 121 S (2022–2023) vedlegg 9.
Riksrevisjonen har i Dokument 3:4 (2023–2024) Matsikkerhet
og beredskap på landbruksområdet synt at matjorda som ressurs ikkje
vert sikra godt nok gjennom ordinær sektorpolitikk. Undersøkinga
syner at arealressursane i jordbruket ikkje vert forvalta på ein fullt
ut berekraftig måte. Betydelege jordbruksareal av god kvalitet vert
bygde ned og omdisponerte. Det totale jordbruksarealet i Noreg har
halde seg relativt stabilt dei siste 20 åra. Men den beste jorda
– der ein kan produsera korn, poteter og grønsaker – har vorte redusert. Store
jordbruksareal av god kvalitet er ikkje i drift. Over tid er det
gjort omfattande omdisponering av dyrka og dyrkande jord gjennom
planprosessar og dispensasjonar. 83 000 dekar matjord var foreslått
sett av til andre føremål i kommunale arealplanar for 2022. Ifølgje
ein rapport frå Norsk institutt for naturforskning (NINA) frå 2023
er det sett av minst 140 000 dekar dyrka mark til utbyggingsføremål
i kommunale planar som enno ikkje er realiserte. Dette syner at
sjølv om det kommunale sjølvstyret i dei fleste tilfelle er eit
gode, gjer mogelegheitene for dispensasjon og mangel på heilskapleg
oversikt og kontroll at matjorda vert bygd ned trass i Stortinget sine
mål om vern. Kontroll- og konstitusjonskomiteen la i Innst. 173
S (2023–2024) vekt på at utgangspunktet for matproduksjonen er arealressursane
og at forvaltinga av dei må ha eit evig perspektiv.
Totalberedskapskommisjonen peiker i NOU 2023:17 Nå
er det alvor – Rustet for en usikker fremtid på at jordvernet si
betyding for norsk mattryggleik er forsterka i ljos av den geopolitiske
situasjonen, betre kunnskap om konsekvensane av klimaendringane
og andre tilhøve som kan svekka global matproduksjon. Kommisjonen tilrår
å sjå nærare på verkemiddelbruken for å redusera tap av dyrkingsjord,
inkludert om det er trong til å styrka heimelsgrunnlaget. Matjorda
er ein nasjonal, livsviktig naturressurs som treng samfunnet sitt
sterkaste juridiske vern mot omdisponering.
Difor meiner forslagsstillarane at matjorda
er ein så viktig ressurs at den bør verta omtala særskilt i Grunnlova
si føresegn i § 112 første ledd andre punktum om naturressursane.